در دو آیه از قرآن، نماز خواندن با كسالت از ویژگیهای منافقان شمرده شده است: «و إذا قاموا إلی الصّلوة قاموا كسالی...؛ و هنگامی كه به نماز میایستند از روی كسالت میایستند...».«... و لا یأتون الصّلوة الاّ و هم كسالی...؛ و نماز به جا نمیآورند جز با كسالت.»و ویژگی چنین نمازی جز نماز بیكیفیت كه به همه چیز جز نماز شبیه است، نیست.

نماز در تمام ادیان الهی به عنوان برترین آیین عبادی و ركن معنویّت و ارتباط با خداوند مطرح بوده است. درخواست حضرت ابراهیم(ع) چنین بوده است كه: «ربّ اجعلنی مقیم الصلوة و من ذریّتی...؛1 پروردگارا، من و ذریّهام را برپا دارنده نماز قرار ده». به حضرت موسی(ع) در كوه طور خطاب شد: «انّنی انا الله لا اله الاّ أنا فاعبدنی و اقم الصّلوة لذكری؛همانا من الله هستم، معبودی جز من نیست مرا پرستش كن و نماز را برای یاد من برپا دار».

حضرت عیسی(ع) میگوید: «... و اوصانی بالصّلوة والزّكاة ما دمت حیّا؛3... و مرا توصیه به نماز و زكات مادام كه زندهام كرده است».

و در چند جای قرآن سخن از میثاق بنیاسرائیل است كه بخشی از موادّ آن اقامه نماز است.4

در آیین مقدّس اسلام نیز «نماز» جایگاه ویژهای دارد و در قرآن كریم بر آن تأكید فراوان شده است.

 

در این كتاب الهی وظایفی برای مسلمانان، در مقابل نماز مقرر شده است. این وظایف عبارتند از:

1ـ برپایی نماز.

 

در آیات زیادی برپایی نماز در كنار «ایتاء زكوة»؛ پرداختن زكات آمده است.

تكیه بر این دو ركن، در حقیقت برای بیان این واقعیّت است كه مسلمان شایسته، هم در پیوند با خداوند باید ارتباط عاشقانه و صمیمی داشته باشد و هم در رابطه با مردم بیتفاوت نبوده و وظایف واجب و مستحب مالی خود را انجام داده، به فكر محرومان جامعه باشد. عالیترین شكل ارتباط عاشقانه با خداوند نماز است و بهترین شیوه ارتباط با مردم حلّ مشكلات مادّی آنهاست كه با ادای وظایف مالی، از سوی مسلمانان این مهم برآورده میشود.5 در قرآن كریم «اقامه نماز» و «ایتاء زكوة» به عنوان محك ایمان، تقوی، اخلاص و...شمرده شده6 و این دو در حقیقت اوّلین گام وفاداری به دین معرّفی شدهاند. قرآن كریم درباره برخورد با مشركین میفرماید: «فان تابوا و اقاموا الصلاة و آتوا الزّكوة فخلّوا سبیلهم؛7 هرگاه توبه كنند و نماز را برپا دارند و زكات را بپردازند، آنها را رها ساخته و مزاحمشان نشوید... .» در آیه دیگری آمده است «فان تابوا و اقاموا الصّلوة و آتوا الزكوة فاخوانكم فی الدّین؛8 پس اگر توبه كردند و نماز را برپا داشته و زكات را بپردازند پس برادران دینی شما هستند...».

 

معنای اقامه نماز چیست؟

 

به نظر میرسد با توجّه به ریشه لغوی اقامه، كه از قیام ـ در مقابل قعود است ـ اقامه نماز را به معنای برپایی آن بگیریم در مقابل آن زمین ماندن و زمین گیر شدن و بیاعتنایی به آن است و این معنا دارای مصادیقی است:

الف ـ گزاردن درستِ نماز با حدود و شرایط آن؛

ب ـ به جای آوردن نماز به نحو كامل و احسن؛

ج ـ تداوم در برپایی نماز؛

د ـ تلاش برای مطرح كردن و گسترش نماز در جامعه.

راغب در مفردات گوید:

«و لم یأمر تعالی بالصّلوة حیثما امر و لا مدح به حینما مدح الاّ بلفظ الاقامة تنبیها انّ المقصود منها توفیة شرائطها لا الاتیان بهیئاتها...؛9 در تمام مواردی كه خداوند به نماز امر یا مدح به آن كرده است واژه اقامه نماز آمده است تا به این معنا توجّه داده شود كه مقصود از نماز، گزاردن نماز واجد شرایط است نه تنها به جای آوردن هیأت نماز (بدون روح)».

در قرآن كریم، اقامه نماز با ویژگیهای ذیل مطلوب است:

الف ـ برپا داشتن نماز، با نشاط و شادابی

در دو آیه از قرآن، نماز خواندن با كسالت از ویژگیهای منافقان شمرده شده است: «و إذا قاموا إلی الصّلوة قاموا كسالی...؛10 و هنگامی كه به نماز میایستند از روی كسالت میایستند...».

«... و لا یأتون الصّلوة الاّ و هم كسالی...؛11 و نماز به جا نمیآورند جز با كسالت.»

و ویژگی چنین نمازی جز نماز بیكیفیت كه به همه چیز جز نماز شبیه است، نیست. در روایتی از حضرت امام سجّاد(ع) میخوانیم:

«انّ المنافق ینهی و لاینتهی و یأمر بما لایأتی و إذا قام إلی الصّلوة اعترض؛ همانا منافق (از كار زشت) نهی میكند، ولی خود از آن كار دست نمیكشد و فرمان میدهد (به خوبی) ولی خود انجام نمیدهد و چون به نماز بایستد اعتراض میكند». راوی میگوید: پرسیدم: «ما الإعتراض؛ اعتراض چیست»؟ حضرت فرمود: «الالتفات و اذا ركع ربض؛ رو به راست و چپ گردانیدن و چون ركوع كند خود را مانند گوسفند به زمین اندازد (یعنی بعد از ركوع نایستد و به همان حال به سجده رود.»12

ب ـ اهتمام به نماز و وقت فضیلت آن

قرآن كریم میفرماید: «فویل للمصلّین الّذین هُم عن صلوتهم ساهون؛13 پس وای بر نمازگزارانی كه از آن غافلند.»

«ساهون» آنانند كه از اصل نماز غافلند، توجّهی به آن ندارند، گاه آن را نمیخوانند، گاه در آخر وقت میخوانند. قرآن كریم میگوید این مسأله در ضعف اعتقاد دینی او ریشه دارد. گفتنی است كه «سهو» و «اشتباه» در نماز مورد نظر آیه نیست، زیرا اگر چنین بود، میفرمود: «فی صلوتهم» در نمازشان نه «عنصلوتهم» از نمازشان. یونس بن عمّار از حضرت امام صادق(ع) پرسید: مقصود از سهو همان وسوسه شیطان است؟ حضرت فرمود: «لاكل احد یصیبه هذا ولكن ان یغفلها و یدع ان یصلّی فی اوّل وقتها؛14 نه هر كس مبتلا به وسوسه میشود بلكه مقصود آن است كه از اصل نماز غفلت كند و در اوّل وقت نخواند.» امام صادق(ع) در روایتی فرمود: «تأخیر الصلوة عن اوّل وقتها لغیر عذر؛15 مقصود از سهو بدون عذر نماز را از اوّل وقت تأخیر انداختن است».

در روایتی از حضرت امام علی(ع) میخوانیم:

«لیس عملٌ احبّ الی الله عزّوجلّ من الصّلوة فلایشغلنّكم عن أوقاتها شیءٌ من امور الدّنیا فانّ الله عزّوجلّ ذمّ اقواما فقال الّذین هم عن صلاتهم ساهون یعنی انهم غافلون استهانوا باوقاتها؛16 هیچ كاری نزد خداوند محبوتتر از نماز نیست، پس نباید در وقت نماز هیچ یك از امور دنیا شما را مشغول از نماز سازد كه خداوند گروهی را كه از نماز سهو میكنند نكوهش كرده است و مقصود این است كه اینها غفلت از نماز داشته، حریم وقت نماز را نگه نمیدارند».

علاوه بر توجه به اصل نماز باید در نماز نیز انسان به این نكته توجّه داشته باشد كه در مقابل حضرت حقّ ایستاده با او سخن میگوید، باید تمام وجود خویش را به این میهمانی ببرد تا شیطان جرأت زمینهسازی برای خروج از این میهمانی را فراهم نسازد.

«یا ایّها الّذین آمنوا لاتقربوا الصّلوة و انتم سكاری حتّی تعلموا ما تقولون...؛17 ای كسانی كه ایمان آوردهاید، در حالی كه مست هستید به نماز نزدیك نشوید تا بدانید چه میگویید...».

ظاهر آیه روشن است و نیاز به توضیح ندارد كه مقصود، نهی از نماز در حال مستی است لكن از تعلیل «حتی تعلموا ما تقولون» میتوان این معنا را برداشت كرد: نماز مطلوب آن است كه انسان با عنایت و توجّه نماز بخواند، بداند كه چه میگوید و با كه سخن میگوید. مؤیّد این برداشت روایت امام باقر(ع) است كه فرمود: در حالتی كه كسل هستید یا چرت آلود یا سنگین، مشغول نماز نشوید، زیرا خداوند مؤمنان را از نماز خواندن در حال مستی نهی كرده است.18

ج ـ نماز با خشوع

از مصادیق اقامه نماز به جای آوردن نماز با خشوع آن است.

«قد افلح المؤمنون الّذین هم فی صلاتهم خاشعون؛19 به تحقیق مؤمنان رستگار شدند آنها كه در نمازشان خشوع دارند».

خشوع به معنای تواضع و ادب جسمی و روحی است كه در برابر شخص بزرگ یا حقیقت مهمّی در انسان پیدا میشود و آثارش در بدن ظاهر میگردد. فیومی گوید: «خشع خشوعا اذا خضع و خشع فی صلاته و دعائه اقبل بقلبه علی ذلك و هو مأخوذ من خشعت الارض اذا سكنت و اطمأنّت؛20 خشوع به معنای تواضع است و خشوع در نماز و دعا به معنای اقبال قلبی بر آن است و این واژه برگرفته از سكون و اطمئنان است، آن چنان كه برای سكون زمین واژه خشوع به كار رفته و میگویند: «خشعت الارض». خشوع در نماز؛ یعنی جسم و روح را در نماز به دیدار خداوند بردن و انقطاع از غیر او آن چنان كه برگزیدگان خداوند پیامبر و آل ـ علیهم السلام ـ چنین بودند. اولین فرودگاه این خشوع روح است كه بر جسم نیز اثر میگذارد؛ یعنی آن كس كه در نماز خشوع دارد در حال نماز اعضا و جوارح او نیز آرام بوده، پیوسته بازی با ریش و صورت ندارد! در حدیثی میخوانیم كه پیامبر(ص) مردی را دید كه در حال نماز با ریش خود بازی میكند فرمود: «اما انه لو خشع قلبه لخشعت جوارحه؛21 اگر او در قلبش خشوع بود، اعضای بدنش نیز خاشع میشد».

د ـ دوام در نماز

از مصادیق اقامه نماز «دوام نماز» است.

در سوره معارج پس از آن كه خداوند برخی صفات ناشایست انسانها را مورد تذكّر قرار میدهد، اوصاف شایسته آنها را هم ذكر میكند كه از جمله آن: «الاّ المصلّین الّذین هم علی صلاتهم دائمون؛22 مگر نمازگزارانی كه بر نماز خود تداوم دارند». ظاهر آیه دوام است؛ یعنی هم به وقت نماز میخوانند و هم همیشه نماز میخوانند، این گونه نیست كه نماز خواندن آنها مقطعی باشد و چنین نمازی است كه اگر جزو برنامه زندگی شد و با حدود آن به جای آورده شد انسان را از فحشا و منكر باز میدارد. و اصولاً برنامههای تربیتی جز با تداوم كارآیی لازم را ندارند، لذا در حدیثی از پیغمبر اكرم(ص) میخوانیم: «انّ احبّ الأعمال الی اللّه مادام و ان قلّ؛23 محبوبترین اعمال نزد خداوند كاری است كه انسان بر آن مداومت داشته باشد هر چند كم باشد». هـ ـ گسترش و مطرح كردن نماز در جامعه

بدون تردید از مصادیق «اقامه نماز» گسترش و مطرح كردن نماز در جامعه است (نه تنها مصداق). پیش از این، مصادیق اقامه نماز در بُعد فردی مورد توجه قرار گرفت و اینك آن را از بُعد اجتماعی مورد بررسی قرار میدهیم.

قرآن كریم میفرماید از ویژگیهای یاران خداوند آن است كه: «الّذین ان مكنّاهم فی الأرض اقاموا الصّلوة و آتوا الزّكاة و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر و للّه عاقبة الأمور؛24 آنها كسانی هستند كه هرگاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا میدارند و زكات را ادا میكنند و امر به معروف و نهی از منكر مینمایند».

از این آیه شریفه به قرینه واژه تمكین (كه به معنای فراهم ساختن وسائل و ابزار كار است؛ اعم از آلات و ادوات لازم یا علم و آگاهی كافی و توان و نیروی جسمی) میتوان استفاده كرد كه مردان خدا از قدرت خود در جهت اقامه نماز استفاده میكنند، علاوه بر آن كه خود اهل اقامه نمازاند، بر مطرح كردن آن در جامعه تلاش میكنند.

با مصادیق پنجگانه فوق میتوان معنای وسیع «اقامه نماز» را در قرآن دریافت. بحث پیرامون اولین وظیفه در قبال نماز؛ یعنی «اقامه نماز» را با كلامی از شهید علاّمه آیة الله مطهّری به پایان میبرم:

«به پا داشتن نماز آن است كه حق نماز ادا شود؛ یعنی نماز به صورت یك پیكر بیروح انجام نگردد، بلكه نمازی باشد كه واقعا بنده را متوجه خالق و آفریننده خویش سازد و این است معنی ذكرالله كه در آیه شریفه 14 سوره طه بدان اشاره شده:«اقمالصلوة لذكری» یاد خدا بودن مساوی است با فراموش كردن غیر خدا؛ اگر انسان ولو مدت كوتاهی با خداوند در راز و نیاز باشد و از او استمداد جوید و او را ثنا گوید، او را به الله بودن، ربّ بودن، رحمان بودن، رحیم بودن، احد بودن، صمد بودن، لم یلد و لم یولد و لمیكن له كفوا احد بودن توصیف كند، عالیترین تأثیرها در نفس او گذاشته میشود و روح انسان آن چنان ساخته میشود كه مذهب اسلام میخواهد و بدون چنین برنامهای امكانپذیر نیست».25

2 ـ پاسداشت حریم نماز

دیگر وظیفه مؤمنان در قبال نماز پاسداشت حریم نماز است؛ نیكوداشت نماز جایگاه ویژهای در زندگی برای آن قائل بودن، به جای آوردن آن با آداب واجب و مستحب از مصادیق آن است. نگهداریِ حریم نماز نقطه مقابل استخفاف است؛ یعنی سبك شمردن نماز و شأن و منزلتی برای آن ندیدن! كه امام صادق(ع) فرمود: «اِنّ شفاعتنا لنتنال مستخفّا بالصلوة».26 كه ترجمه آن این دو بیت است:

تا شیعه او به لوح دل بنگارد گویم ز امام صادق این طرفه حدیث هر كس كه نماز را سبك بشمارد فرمود كه بر شفاعت ما نرسد قرآن كریم از این «حریم نگهداری»، تعبیر به حفظ كرده است:

«حافظوا علی الصّلوات والصّلوة الوسطی...؛ 27

در انجام همه نمازها و نماز وسطی كوشا و مراقب باشید». در این آیه بر مراقبت همه نمازها، به ویژه نماز وسطی تأكید شده است. این كه «صلوةوسطی» كدام است؟ اقوال گوناگونی بین مفسّران هست،28 نماز ظهر، نماز عصر، نماز مغرب، نماز عشا، نماز صبح، نماز جمعه، نماز شب، نماز وتر و... اینها برخی از اقوالی است كه در مصداق «صلوة وسطی» گفته شده است، ولی با توجّه به شأن نزول آیه بعید نیست كه مقصود از آن نماز ظهر باشد. در شأن نزول آیه آمده است: جمعی از منافقان به بهانه گرمی هوا در نماز جماعت ظهر شركت نمیكردند و این سبب شده بود كه از جمعیّت نماز جماعت پیامبر(ص) كاسته شود تا جایی كه گاه پشت سر پیامبر یك صف یا دو صف بیشتر نبود. آیه شریفه تذكّر به مؤمنان است كه حریم نماز را نگهدارید و با ترك جماعت حریم این عبادت بزرگ را نشكنید.29

در سه آیه از قرآن نیز «محافظت بر نماز» از ویژگیهای مؤمنان شمرده شده است:

«والّذین هم علی صلواتهم یحافظون؛30 مؤمنان كسانیاند كه بر نمازهای خویش مراقباند».

راغب در معنای حفظ گوید: «ثمّ یستعمل فی كلّ تفقّد و تعهّد و رعایة...».31

این واژه در مورد تفقّد، پیمان داری و مراقبت به كار میرود.

3ـ كمك گرفتن از نماز

انسان در زندگی مادّی بدون تردید در تنگنا قرار میگیرد، امكانات و توان انسان محدود است و مشكلات بسیار، بدون پشتوانه نمیتوان زندگی كرد. آنان كه مادّی میاندیشند، فقط به پشتوانههای مادّی فكر میكنند، ولی آنان كه الهی فكر میكنند پیوسته با پشتوانههای معنوی خود را از بن بست میرهانند. از این دست پشتوانهها نماز است. نماز، جلوه برجسته یاد خداست و «دل آرام گیرد ز یاد خدای «الا بذكر الله تطمئنّ القلوب».32

«واستعینوا بالصّبر والصّلوة و انّها لكبیرة الاّ علی الخاشعین؛33 از صبر و نماز یاری جویید (و با استقامت و كنترل هوسهای درونی و توجّه به پروردگار نیرو بگیرید) و این كار جز برای خاشعان سنگین است». بر این اساس است كه در روایات فراوانی آمده است كه وقتی پیامبر(ص) یا امام علی(ع) با مشكلی رو به رو میشدند به نماز روی میآوردند.34 امام صادق(ع) فرمود: مستند این كار همین آیه شریفه است.35

از حضرت امام صادق(ع) نقل شده است كه فرمود: چه مانعی دارد وقتی كه با

غمی از غمهای دنیا رو به رو میشوید وضو گرفته به مسجد بروید، دو ركعت نماز بخوانید و در نماز دعا كنید، زیرا خداوند دستور داده: «واستعینوا بالصّبر والصّلوة».36

و بیتردید استوارترین پشتوانه در زندگی همین است و بس، دیگر پشتوانهها سست است و غیر قابل اعتماد:

«مثل الّذین اتّخذوا من دون الله اولیاء كمثل العنكبوت اتّخذت بیتا و انّ اوهن البیوت لبیت العنكبوت لو كانوا یعلمون؛37

كسانی كه غیر از خدا را اولیا خود برگزیدند، همچون عنكبوتاند كه خانهای برای خود انتخاب كرده و سستترین خانهها خانه عنكبوت است؛ اگر میدانستند!»

«هر حیوان و حشرهای برای خود خانه و لانهای دارد امّا هیچ یك از این خانهها به سستی خانه عنكبوت نیست. اصولاً خانه باید دیوار، سقف، و دری داشته باشد و صاحب آن را از حوادث حفظ كند، طعمه و غذا و نیازهای او را در خود نگه دارد، بعضی خانهها سقف ندارند، اما لااقل دیواری دارند یا اگر دیوار ندارند سقف دارند، اما لانه عنكبوت كه از تعدادی تارهای بسیار نازك ساخته شده نه دیواری دارد، نه سقفی، نه حیاطی و نه دری. اینها همه از یك سو.

از سوی دیگر مصالح آن به قدری سست و بیدوام است كه در برابر هیچ حادثهای مقاومت نمیكند، اگر نسیم ملایمی بوزد تار و پودش را درهم میریزد. اگر چند قطره باران بر آن ببارد آن را متلاشی میكند. كمترین شعله آتش به آن برسد، نابودش میسازد، حتی اگر گرد و غبار بر آن بنشیند، پاره پاره میشود و از سقف خانه آویزان میگردد. معبودهای دروغین این گروه نه سودی دارد و نه زیانی نه مشكلی را حل میكند و نه در روز بیچارگی پناهگاه كسی هستند».38

آری فقط او پناهگاه است و بس!

4ـ امر به نماز

دیگر وظیفه در قبال نماز «امر» به آن است. امر به معروف از فرایض بزرگ مكتب ماست و برترین معروفها نماز است. معروفی كه اگر در جامعه آن گونه كه دین خواسته مطرح باشد، ریشه بسیاری از منكرات خشكانده میشود از ویژگیهای مردان خدا آن است كه «امر» به نماز دارند. قرآن كریم در مورد حضرت اسماعیل صادق الوعد (كه این غیر از اسماعیل فرزند حضرت ابراهیم است39) میفرماید:

«... و كان یأمر اهله بالصّلوة والزّكوة...؛40 و این پیامبر پیوسته خاندان خود را امر به نماز و زكات میكرد...».

و در مورد دیگر خطاب به پیامبر(ص) میخوانیم:

«و أمر اهلك بالصّلوة واصطبر علیها...؛41 و خانواده خود را به نماز دستور ده و بر انجام آن شكیبا باش...».

در این دو آیه بر «امرِ» اهل به نماز تأكید ویژه است، چرا كه اصلاح بنیان خانواده زیربنای سایر اصلاحات است. اگر خانوادهها، الهی شدند جامعه الهی خواهد شد. بر این اساس است كه در دو آیه فوق سخن از امر كردن خانواده به نماز است و این در حقیقت راهی برجسته برای نجات خانواده از آتش است همان كه در آیه شش سوره تحریم آمده است:

«یا ایّها الّذین آمنوا قوا أنفسكم و اهلیكم نارا وقودها النّاس والحجارة...؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید خود و خانواده خویش را از آتشی كه هیزم آن انسانها و سنگهاست نگه دارید».

از این آیه میتوان رسالت سنگین پدر و مادر را در تربیت معنوی فرزندان استفاده كرد.

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: